ΦΟΥΡΝΕΛΑΣ - ΛΑΤΟΜΟΣ, ένα παλιό επάγγελμα!

 

Φουρνελάς – Ένα παλιό επάγγελμα που χάθηκε και στην… Κριτσά

“Δυναμίτη με φιτίλι

έχεις κούκλα μου στα χείλη

φίλησε με κι ας καούμε

και ας ανατιναχτούμε”

Τα χρόνια περνάνε και τα επαγγέλματα του παρελθόντος που χάνονται, είναι στ’ αλήθεια  πολλά. Ναι, παλαιότερα  υπήρχαν επαγγέλματα και τεχνίτες, που ήταν απόλυτα απαραίτητοι στην καθημερινή ζωή μας, όσο και αν στις ημέρες μας πολλοί δε γνωρίζουν ούτε λίγο το αντικείμενο τους.

Ένα από αυτά τα «επαγγέλματα» ήταν και ο φουρνελάς, οι φουρνελάδες, ή οι λατόμοι όπως αλλιώς λέγονταν.

Οι φουρνελάδες υπήρξαν στις περασμένες δεκαετίες, οι «ειδικοί» στο να ετοιμάζουν τα φουρνέλα και να τα ενεργοποιούν χωρίς κίνδυνο της ζωής των γύρω.

 Ήταν άτομα που είχαν εκπαιδευτεί πολύ καλά και τους χρησιμοποιούσαν όποτε π.χ. ήθελαν  να ανατινάξουν βράχια για τη διάνοιξη δρόμων, στο ίσιωμα ανώμαλου βραχώδους εδάφους για να δημιουργήσουν  καλλιεργήσιμα  τα χωράφια τους, αλλά κυρίως χρησιμοποιούνταν στα νταμάρια όπου με φουρνέλα ανατίναζαν βραχώδης όγκους για να μεταφερθούν κατόπιν στα λατομεία και να σπαστούν με τα ειδικά μηχανήματα.

  Να γίνει στη συνέχεια το χαλίκι ή η άμμος, απαραίτητα υλικά μαζί με τον ασβέστη και το τσιμέντο, τότε που ξεκίνησε και η μεγάλη ανοικοδόμηση του νησιού μας κι ευρύτερα και η ζήτησή τους ήταν μεγάλη.

Όσο μακρινό και αν μας ακούγεται σήμερα, τόσο περιζήτητοι ήταν κάποτε οι φουρνελάδες.

«Βάρδα φουρνέλο…» , η έννοια  της λέξης.

Τρεις είναι οι βασικές  έννοιες της φράσης. Απομακρύνσου, κάνε στην άκρη, φεύγα.

Συνήθως συνοδεύεται και από μία επεξηγηματική λέξη.

• βάρδα φουρνέλο (η γνωστή προειδοποίηση πριν την πυροδότηση του φουρνέλου)
• βάρδα κι έρχεται (κάτι αναμένεται επίφοβο) π.χ. - Θα έρθει και ο Παναγιώτης. - Ώχ, βάρδα κι έρχεται!
• βάρδα να περάσω (εμπεριέχει απειλή) π.χ. - Άκου να σου πω... -Βάρδα να περάσω ρε!

Η λέξη δεν έχει σαφή καταγωγή και ετυμολογία. Υπάρχουν οι εξής τρεις εκδοχές:

α) Προέρχεται από το Ενετικό ρήμα vardar = απομακρύνομαι

β) Προέρχεται από το φόβο που προκαλούσε ο στρατηγός του Βυζαντίου Βάρδας Σκληρός και οι χωρικοί τρομοκρατημένοι ενημέρωναν πως «έρχεται ο Βάρδας».

γ) Προέρχεται από την αγανάκτηση των διερχομένων από την πολύ δύσβατη περιοχή της κωμόπολης Βάρδας. «Άντε τη Βάρδα να περάσω».

 

Οι ειδικοί στα φουρνέλα

Τον προηγούμενο αιώνα, που η τεχνολογία δεν είχε για τα καλά  αναπτυχθεί  ώστε να μπει στην καθημερινή ζωή των παλιών ανθρώπων για να τους διευκολύνει , η ανάγκη για ελεγχόμενες ανατινάξεις σε λατομεία πέτρας κι αλλού όπως προαναφέραμε, ήταν μεγάλη αλλά και επίπονη εργασία με τα τότε διαθέσιμα μέσα , αλλά και ο κίνδυνος για τη ζωή τους ήταν πολύ μεγάλος.

 

Τα εργαλεία και η  διαδικασία ανοίγματος και τα υλικά του φουρνέλου

 Τα κύρια εργαλεία του φουρνελά, ήταν κασμάδες, μικρές και μεγάλες  βαριοπούλες, λοστοί  ,(διαφόρων διαμέτρων και μήκους), ένα ειδικό αυτοσχέδιο φτυαράκι σε μέγεθος  μικρού κουταλιού για να αφαιρούν την τριμμένη πέτρα, (σκόνη),από την τρύπα.

Σαν υλικά χρησιμοποιούσε το βραδύκαυστο φιτίλι και τα πρώτα χρόνια το μπαρούτι, το λεγόμενο πετρομπάρουτο. Επειδή όμως τούτο δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικό και εν τω μεταξύ εφευρέθηκαν από τον Α. Νόμπελ η δυναμίτιδα και τα σχετικά καψούλια, εγκαταλείφτηκε η χρήση του. Έκτοτε η δυναμίτιδα μπήκε για καλά στη ζωή μας , ήταν αποτελεσματικότερη και για το λόγο αυτό γενικεύτηκε η χρήση της.

Σκληρή η δουλειά στο λατομείο. Πριν ανάψει το φιτίλι για να προκληθεί η ανατίναξη έπρεπε να ακολουθηθεί ολόκληρη και αυστηρή διαδικασία.

Αν ανατρέξουμε αρκετά χρόνια πίσω, οι άνθρωποι άνοιγαν τις τρύπες χειρωνακτικά. Το λοστάρι, (μακάπι), και ο κασμάς που χειρίζονταν ήθελε δυνατά ροζιασμένα  χέρια και αντοχές πολλές. Για το άνοιγμα της ανάλογης τρύπας για το φουρνέλο χρειάζονταν δυο άτομα. 

Ο ένας άνδρας κρατούσε το λοστάρι, (μακάπι), σταθερά με τα δυο του χέρια, και το τοποθετούσε στο σημείο που έκρινε ότι το φουρνέλο θα ήταν πιο αποτελεσματικό, ενώ ο άλλος εργάτης χτυπούσε με τη βαριοπούλα από πάνω το μακάπι σταθερά και με ρυθμό, προσπαθώντας να μην του ξεφύγει καμία σφυριά. Μετά από κάθε χτύπημα ο άνδρας άλλαζε και λίγο το μακάπι στριφογυρνώντας το.  Πότε - πότε έριχναν νερό στην τρύπα, γιατί έτσι μαλάκωνε κάπως ο βράχος.

Όσο κατέβαινε η τρύπα, χρησιμοποιούσαν μακρύτερο και χοντρότερο μακάπι. Έτσι ολοκληρωνόταν το άνοιγμα στο επιθυμητό βάθος και φάρδος. Όλα αυτά βέβαια ήταν συνάρτηση του μεγέθους του βράχου προς εκτίναξη.

Τα χρόνια πέρασαν  η τεχνολογία εξελίχτηκε  και κατασκευάστηκαν τα πρώτα κομπρεσέρ αέρα.. Τούτα με σωλήνα τα συνέδεαν σ’ ένα τετράτροχο με μηχανή τύπου τρακτέρ και με τη βοήθεια του παραγόμενου αέρα γύρναγε ένα   μακάπι  με διαμορφωμένη εν είδη τριγώνου τη διαμαντένια άκρη του. Με τον τρόπο αυτό άνοιγαν πιο άνετα, πιο άκοπα και πιο γρήγορα της τρύπες των φουρνέλων.

Υπήρξαν βέβαια και άλλοι τύπων κομπρεσέρ τα οποία λειτουργούσαν με τη βοήθεια ενός μοτέρ. Κάποια από αυτά  μεταφέρονταν  με τροχούς κι άλλα  στον ώμο, ως ελαφρύτερα.

Όταν έμεναν ικανοποιημένοι με το άνοιγμα της τρύπας ερχόταν η ώρα των εκρηκτικών.  Ο ειδικός στο γέμισμα, στη  (γόμωση), ο λατόμος όπως το έλεγαν, έριχνε μέσα στην τρύπα το μπαρούτι και στη συνέχεια το βραδύκαυστο φιτίλι. Πάνω από το μπαρούτι έβαζε λίγο, λίγο στεγνό το χώμα. Το χώμα που έριχνε κάθε τόσο το κοπάνιζε με ένα ξύλο, παχύ σε μέγεθος τόσο όσο να χωράει στην τρύπα, ώστε να γίνει συμπαγές και να κρατά αντίσταση στη δύναμη των αερίων. Στη συνέχεια έβαζε φωτιά στο φιτίλι με την καύτρα του τσιγάρου του.

Μπορούσε βέβαια να χρησιμοποιήσει και δυναμίτιδα, την ύλη που αναφέραμε παραπάνω που ήταν πολύ πιο εκρηκτική και πιο αποτελεσματική ύλη. Η δυναμίτιδα κυριάρχησε τελικά και καθιερώθηκε για όλες τις ανατινάξεις προς όφελος του ανθρώπου.

Οι κίνδυνοι και οι προφυλάξεις από την έκρηξη

Βασική ενέργεια μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας του ανοίγματος και το γέμισμα της τρύπας και  πριν ανάψει το φυτίλι  ήταν να ερευνήσει γύρω σε κάποια απόσταση ασφαλείας το χώρο ώστε να μην υπάρχει κανείς που θα κινδύνευε και φώναζε δυνατά πολλές φορές,  «βάρδα φουρνέλοοοο»...      «βάρδα φουρνέλοοο»…

Μόλις έσκαγε το φουρνέλο, τόσο η μυρωδιά του μπαρουτιού, όσο  και η σκόνη, δημιουργούσαν γύρω  μια αποπνικτική για αρκετή ώρα ατμόσφαιρα!

Αφού περίμεναν κάμποση ώρα για ασφάλεια τυχόν αστοχίας φουρνέλου κι ενώ  ηρεμούσε η ατμόσφαιρα γύρω από τη σκόνη και τους καπνούς, άρχιζε η διαλογή των πετρών. Στη συνέχεια  τις φόρτωναν στα φορτηγά για να τις στείλουν στον προορισμό τους.

Η δουλειά του φουρνελά όπως είπαμε και δύσκολη ήταν αλλά και πολύ επικίνδυνη. Πολλά είναι τα θύματα από αστοχία φουρνέλων.

Κάποιες φορές δηλαδή κάποιο φουρνέλο καθυστερούσε να εκραγεί. Αφού άφηναν κάποιο χρόνο να περάσει πλησίαζαν  για να δουν τι είχε συμβεί. Αλίμονο όμως αν εκείνη την ώρα το φουρνέλο έσκαγε.

Κάποιος έχανε τη ζωή του ή στην καλύτερη περίπτωση είχαμε τραυματισμούς. Δυστυχώς συνέβαινε κι αυτό γιατί είχε βραχεί έστω και λίγο το φυτίλι από το νερό που έριχναν κατά καιρούς στην τρύπα για να μαλακώσει η πέτρα. Μπορεί όμως να τσακιζόταν και  κάποια φορά το φυτίλι και να σταματούσε  η πυροδότηση για λίγο και να συνέχιζε αργότερα. Έτσι το κακό ερχόταν αναπόφευκτα!

Αλλά ο άνθρωπος ούτε με την απόδοση των  κομπρεσέρ , ήταν ικανοποιημένος κι έτσι κατασκεύασε τις τελευταίες δεκαετίες, τα κρουστικά μηχανήματα.

 Στις μικροδουλειές χρησιμοποιούμε μικρά ή μεγαλύτερα τρυπάνια, όπως τα αποκαλούμε απλά και λειτουργούν είτε με ρεύμα είτε με ενσωματωμένη μπαταρία.

Κρουστικό σφυρί

Με εκείνα όμως τα μηχανήματα, που είναι για μεγάλες ανασκαφές ή κατεδαφίσεις, τα κρουστικά σφυριά όπως λέγονται, δε χρειάζεται  ανοίγεις  πια τρύπες για φουρνέλα, αλλά χτυπώντας συνεχώς το βράχο ή το τσιμέντο  τα κομματιάζουν. Τώρα όλα είναι πιο απλά, πιο γρήγορα, πιο αποδοτικά, πιο ακούραστα και όχι τόσο επικίνδυνα.

                                             Κριτσώτες φουρνελάδες

Αν ανατρέξουμε στο μακρύ παρελθόν, θα βρούμε αρκετούς Κριτσώτες, μακαρίτες προ πολλού, να δουλεύουν στα χωράφια και να προσπαθούν να τα βελτιώσουν και να τα κάνουν πιο εύφορα. Μ’ ένα κασμά, ένα λοστό και μια βαριοπούλα ήταν τα μόνα που διέθεταν για να δουλέψουν τα χρόνια εκείνα. Ώρες πολλές και δύσκολες κοπίαζαν για να βγάλουν τον επιούσιο. Μα και πόσοι δεν ίδρωναν και καίγονταν στον καύσωνα σπώντας πέτρες όχι μόνο για βελτίωση των χωραφιών, αλλά και για να γεμίσουν τα ασβεστοκάμινα με τη σπασμένη ειδική ασβεστώδη πέτρα. Και πόσο κοπίαζαν στην προσπάθειά τους  με το μακάπι και τη βαριοπούλα να ανοίξουν τα φουρνέλα!

Στο χωριό μας, στα χρόνια της χρήσης του φουρνέλου, αρκετοί κάτοικοι εργάστηκαν στα νταμάρια που διέθετε η περιφέρεια Κριτσάς. Μάλιστα είχαμε και κάποιο θλιβερό  περιστατικό σ’ ένα από αυτά τα νταμάρια. Κάποιο από τα φουρνέλα δεν εξερράγη για κάποιο λόγο. Πλησιάζοντας οι εργάτες  μην εκτιμώντας καλά, το φουρνέλο έσκασε σκοτώνοντας έναν εργάτη και τραυματίζοντας στα μάτια έναν άλλο!

Δύσκολα να απαριθμήσουμε πόσοι Κριτσώτες «έφαγαν» τη ζωή τους παλεύοντας με την πέτρα.

Ενθυμούμαι κάμποσους χωριανούς μας, οι οποίοι δούλεψαν χειρωνακτικά στο άνοιγμα των φουρνέλων, όπως ο (Ψύλλος Ιωάννης κάτοικος Παλαιμύλου), αλλά προτιμώ να τους αφήσουμε εκεί που κείτονται πολλά χρόνια τώρα αναπαυμένοι, ύστερα από τόση κούραση στη ζωή τους!

Να αναφέρουμε όμως μερικούς όσους ανακαλέσαμε στη μνήμη μας που δεν δούλεψαν με το λοστό -μακάπι και τη βαριοπούλα, αλλά διέθεταν για την εποχή τους σύγχρονα μηχανοκίνητα κομπρεσέρ αέρα, για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω.

 Πρώτο να θυμηθούμε τον τόσο νέο αποχωρήσαντα από τη ζωή Ιωάννη Σφακιανό εκ Ταπών και παντρεμένος με τη Ζαχαρένια Τζώρτζη. Το νήμα της ζωής του κόπηκε πολύ νωρίς, στην προσπάθεια διάνοιξης ενός πηγαδιού, κάπου στη θέση Καμάρα, νομίζω.

Παρέα του είχε, (μαζί δούλευαν συνεταιρικά), το Μιχάλη Ατσαλή του Ατσαλαντώνη, ο οποίος σήμερα σε ηλικία 92 ετών συνεχίζει να μικροαπασχολείται με τη γεωργική και τη μελισσοκομία.

Ο Τραντάς Εμμανουήλ, (Μύγιας), αποθανών. Ο Δαβράδος Γεώργιος του Εμμανουήλ, (Πετεινός), αποθανών. Ο Σγουρός Ιωάννης (Μπονιός), αποθανών και ο Νικόλαος Φουρνιώτης, (αποθανών).

Μετά από αυτούς κάποιοι Κριτσώτες προμηθεύτηκαν τα εξελιγμένα τεχνολογικά, τα πιο σύγχρονα κομπρεσέρ, ενώ κάποιοι άλλοι εσκαφέα και συνεχίζουν να εργάζονται και στις μέρες μας, προσφέροντας τις υπηρεσίες τους για τα προς το ζην.

Πάμε και στα άστρα, (αστρολογία)!

Αν ονειρευτείς πως άκουσες ή είδες την έκρηξη φουρνέλου, αυτό είναι προμήνυμα εντυπωσιακών αλλά και καλών ειδήσεων. Το να δεις ότι έπεσαν επάνω σου θραύσματα από έκρηξη φουρνέλου, χωρίς να σε τραυματίσουν σοβαρά, είναι σημάδι πως κάποιοι εχθροί σου θα σου δημιουργήσουν δυσκολίες και προβλήματα, στον αγώνα για την επαγγελματική σου σταδιοδρομία.

Η ζωή μας και οι φουρνελάδες…

Σε κάθε περίπτωση, ίσως η ζωή μας δεν θα ήταν η ίδια, χωρίς τις ξεχωριστές ικανότητες που διέθεταν οι φουρνελάδες. Ήταν εκείνοι που με τις προσεκτικές εκρήξεις τους «πρόσφεραν» την πέτρα που χρειάζονταν όλοι οι παλιοί άνθρωποι για το χτίσιμο των σπιτιών τους, «άνοιξαν» δρόμους από χωριό σε χωριό, βοήθησαν τη βελτίωση και την καλλιέργεια σε αμέτρητα χωράφια της Κριτσάς αλλά και σε όλα τα χωριά του νησιού και γενικότερα συνετέλεσαν στην ανοικοδόμηση της ρημαγμένης από τους πολέμους πατρίδας μας!

Μόνο οι παππούδες μας που έζησαν τους φουρνελάδες εκτιμούν  κι αναγνωρίζουν  ακόμη και σήμερα τη μεγάλη προσφορά και την  αξία του ξεχασμένου αυτού επαγγέλματος.

Τώρα θα αναρωτηθείτε ίσως κάποιοι, πως μου ήρθε εμένα να γράψω ένα τέτοιο περίεργο θέμα.

Να, λίγο οι θύμησες από τις ανατινάξεις που κάναμε με το Μηχανικό του Στρατού, λίγο οι παιδικές εικόνες από τη διάνοιξη του δρόμου προς Γουλά, (Αρχαία Λατώ), καθώς και η διάνοιξη του δρόμου προς το Οροπέδιο Καθαρό, κυρίως  από την τότε ΜΟΜΑ,  αλλά πολύ περισσότερο ο χωριανός μου Νικολής που συναντιόμαστε στον καφενέ για κάνα καφεδάκι ή και μια ρακή καμιά φορά. Εκείνος πολλά θυμάται από τα δύσκολα και σκληρά χρόνια  στο νταμάρι όπου δούλευε.

Ναι, με όλα αυτά ήρθε το θέμα!

Ευχαριστούμε και  ευγνωμονούμε για τις υπηρεσίες τους, τους παλιούς εκείνους φουρνελάδες, τους ακάματους εργάτες της πέτρας και του μόχθου, που ρυτιδιασμένοι και μαυρισμένοι, συνταξιούχοι σήμερα, όσοι βέβαια βρίσκονται εν ζωή, κυκλοφορούν ανάμεσά μας.

 Γιάννης Κ. Ταβλάς Δάσκαλος εκ Κριτσάς Λασιθίου