ΠΩΣ ΦΤΑΣΑΜΕ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΣΑ

 

Το πρώτο σχολείο της Κριτσάς

Από το ιδιωτικό σχολείο, στην ανέγερση ενός δημόσιου

σχολικού κτιρίου

Το κτίριο του πρώτου σχολείου σήμερα      

Όπως είναι γνωστό, επί τουρκοκρατίας δεν υπήρχαν οργανωμένα σχολεία στις τουρκοκρατούμενες περιοχές.

Μόνο τα λεγόμενα κολλυβογράμματα εδιδάσκοντο από ιερείς και μοναχούς. Στην Κρήτη η επίσημη ίδρυση σχολείων επετράπτη μετά την επανάσταση του1868.

Γεώργιος Πεδιαδίτης

 

Παρά ταύτα στην Κριτσά λειτουργούσε και προηγουμένως ιδιωτικό σχολείο με πρώτο διδάσκαλο τον Εμμ. Σαριδάκη, ο οποίος εδίδασκε όχι μόνο τα γράμματα αλλά και την εκκλησιαστική μουσική.

 Όταν πέθανε τον διεδέχθη ο Ιωάννης Επιτροπάκης.

Επειδή πριν από το 1870 δεν υπήρχε σχολικό κτίριο, οι ανωτέρω διδάσκαλοι εδίδασκαν κατ’ οίκον τα παιδιά των προυχόντων επί πληρωμή.

 Μετά το 1868 αποφασίσθηκε η ανέγερση ενός μεγαλοπρεπούς σχολικού κτιρίου το οποίο τελείωσε το 1871 με εισφορές και προσωπική εργασία των κατοίκων και ήταν όπως αναφέρει σε πραγματεία του ο αείμνηστος Αρχιμανδρίτης Ζαχαρίας Λιανάς, το καλύτερο κτήριο της τότε εποχής στην Κρήτη.

Με τι υλικά και πως χτίστηκε το σχολείο

Για να πληροφορηθούν και οι νεώτεροι πως κατασκευάζονταν τότε τα διάφορα κοινωφελή έργα, σημειώνουμε ότι την ίδια εποχή άρχισε η κατασκευή και του καθεδρικού Ναού της Παναγίας της Οδηγήτριας.

Τότε δεν υπήρχαν τσιμέντα και για μεν τα κτίρια εχρησιμοποιείτο μπόλικος ασβέστης για δε τους θόλους αστράκι από κοπανισμένα σπασμένα πιθάρια.

Με προσωπική λοιπόν εργασία των κατοίκων κτίστηκε και ψήθηκε η καμίνα που σώζεται ακόμη δίπλα από το δρόμο Κριτσάς – Λατούς, από τον ασβέστη της οποίας κτίστηκαν η εκκλησία και το σχολείο.

Χτίζεται και δεύτερο κτίριο

Αρχικά το 1812 το σχολείο ελειτούργησε σα μονοθέσιο με 60 μαθητές, για να εξελιχθεί αργότερα σε τετραθέσιο με την προσθήκη ενός δευτέρου κτιρίου λίγο νοτιότερα του πρώτου, που δεν υπάρχει σήμερα, και με την Β’ τάξη στεγαζόμενη εντός του παραπλεύρως κειμένου ιερού ναού της Αγίας Βαρβάρας, με 200 και πλέον μαθητές.

Ιδρύεται και Παρθεναγωγείο

Αργότερα επί Κρητικής Πολιτείας ιδρύθη ιδιαίτερο Σχολείο Θηλέων (Παρθεναγωγείο) με τέσσερις και αυτό τάξεις, το οποίο εστεγάζετο σε ιδιόκτητο κτίριο της Δημογεροντίας δίπλα στον Άγιο Παντελεήμονα και το οποίο κακώς ἐπραξαν οι αρμόδιοι να εκποιήσουν μετά την ενοποίηση των σχολείων, ενώ αν υπήρχε σήμερα θα μπορούσε άνετα να στεγάσει το Γυμνάσιο.

Στο πρώτο αυτό σχολείο έμαθαν τα στοιχειώδη γράμματα όλοι οι κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας και τα πρώτα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας δημογέροντες, προεστοί, δημοτικοί σύμβουλοι, ενοριακοί επίτροποι, ἐμποροι και λοιποί παράγοντες.

 Του σχολείου τούτου υπήρξαν απόφοιτοι και οι πρώτοι Κριτσώτες που σαν έμποροι και επαγγελματίες εγκαταστάθηκαν στο μικρό τότε Άγιο Νικόλαο για να εξελιχθούν χάρη στην εργατικότητα και μεγάλη δραστηριότητά τους σε μεγαλέμπορους και μεγαλοεπιχειρηματίες.

Στο πρώτο τούτο δημοτικό σχολείο που κτίστηκε με τον ιδρώτα των παλιών Κριτσωτών, διδάχτηκαν τα στοιχειώδη γράμματα οι 25 περίπου μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί και οι 500 σχεδόν Κριτσώτες οπλίτες που έλαβαν μέρος στους πανένδοξους πολέμους του 1912-1918 και τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Εκεί έμαθαν τα πρώτα γράμματα οι μετέπεπα στρατηγοί, καθηγητές πανεπιστημίου, βουλευτές, νομάρχες, δημοσιογράφοι, γυμνασιάρχες, γιατροί, δικηγόροι και λοιποί διακεκριμένοι επιστήμονες και κοινωνικοί παράγοντες που τόσο τίμησαν και τιμούν τον τόπο μας.

Πάνω από 14.000 μαθητές οι φοιτήσαντες μαθητές

Το μετέπειτα και σημερινό Δημοτικό Σχολείο

Στο προαύλιο, γιορτή μυζηθρόπιτας

Από τα σωζόμενα στοιχεία που μας παρεχώρησε ο άλλοτε Διευθυντής του Σχολείου Κριτσάς κ. Γεώργιος Περάκης, βεβαιούται ότι από το 1872 που άρχισε η λειτουργία του πρώτου Δημοτικού Σχολείου Κριτσάς μέχρι το 1940 οπότε με την ανέγερση των νέων σχολικών κτιρίων διεκόπη η λειτουργία του παλαιού, φοίτησαν σ’ αυτό περί τους 14.000 μαθητές, χωρίς τις μαθήτριες του Παρθεναγωγείου που εστεγάζετο δίπλα στην Εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα.

Ας προσπαθήσουμε να θυμηθούμε τους πρώτους δασκάλους

 

Γαρυφαλλιά Παγκάλου - Πεδιαδίτου

 

Εκτός των εντοπίων διδασκάλων Εμμ. Σαριδάκη, Ιωάννη Επιτροπάκη, Ζαχ. Λιανά, Νικ. Ταβλά, Αναστ. Περάκη, Κων. Κόκκινη, Γεώργ. π΄ Νικ. Παγκάλου, Μύρου Κουτάντου, Μιχ. Σγουρού, Ιωάν. Κλώντζα, Κων. Ταβλά, Μιχ. Μοδάτσου,, π΄. Ζαχαρία Ταβλά κ.λ.π., το πρώτο Σχολείο Αρρένων Κριτσάς ευτύχησε να αποκτήσει και εκλεκτούς ξένους δασκάλους, όπως τον Κων. Πλατάκη από το Βραχάσι, το Γεώργ. Νικολαΐδη από την Αθήνα (πρωτοδιδάξαντα τη Γυμναστική), το Ζαχαρία Καμαρώτο από τη Νεάπολη, τον Ιωάν. Ροβίθη από το Βραχάσι, το Γεώργιο Πεδιαδίτη απὀ τις Λίμνες (επί των ημερών του οποίου κτίστηκε και το νέο Σχολείο) και πολλοί άλλοι.

Εδώ ο Δάσκαλος Γεώργιος Περάκης ανάμεσα στους μαθητές του (1966-67)

 

Το πρώτο σχολείο γίνεται φυτώριο εκλεκτών μελών της Κριτσώτικης κοινωνίας

Το γεγονός ότι από το πρώτο σχολείο απεφοίτησε ο επί Γεωργίου του Α’ και επί σειρά ετών Πρωθιερέας των Ανακτόρων και Διευθυντής της Ριζαρίου Θεολογικής Σχολής Ζαχαρίας Λιανάς, δυο στρατηγοί και περί τους 30 μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, της Μικρασιατικής εκστρατείας και του Αλβανικού Μετώπου, καθηγητές Πανεπιστημίου, βουλευτές, νομάρχες, γιατροί, δικηγόροι, γυμνασιάρχες, καθηγητές, δάσκαλοι και πλήθος άλλων εκλεκτών επιστημόνων και μεγαλοεπιχειρηματιών υποδεικνύει ότι το πρώτο τούτο Σχολείο στάθηκε πράγματι άξιο της αποστολής του.

Οι μέθοδοι διαπαιδαγώγησης της εποχής

Τότε τα Δημοτικά Σχολεία και το μοναδικό Γυμνάσιο του Νομού, δεν είχαν ούτε δωρεάν βιβλία, ούτε τα εκπαιδευτικά μέσα που έχουν τα σημερινά σχολεία.

Είχαν όμως κάτι άλλα που δεν τα έχουν οι σημερινοί μαθητές. Τότε για να γραφτεί ο μαθητής από τη μια τάξη στην άλλη έπρεπε να δώσει γραπτές και προφορικές εξετάσεις που διεξήγοντο με μεγάλη αυστηρότητα.

Τότε τα μαθήματα ήσαν 8-12 το μεσημέρι και 2-6 τα απόγευμα. (Η καμπάνα καλούσε τα παιδιά στο σχολείο).

Μόνο μετά το 1905 (αν ενθυμούμαι καλώς) εξηρέθησαν τα Τετάρτης.

        Κυπριωτάκης-Περάκης-Σταυριανάκης-Πιταροκύλης-Παπαδάκης

 

Τότε δεν υπήρχαν μαθητικές οργανώσεις στα σχολεία.

 Αλλά δίπλα στην έδρα του Δασκάλου υπήρχε πάντοτε μια δέσμη από βίτσες μυρτιάς ή κυδωνιάς για φρονηματισμό των ατακτούντων μαθητών, υπήρχαν βέβαια και άλλες αυστηρότερες τιμωρίες αναλόγως του παραπτώματος, όπως η ορθοστασία του μαθητή κατά την ώρα του μαθήματος, η γονυκλισία πάνω σε πετραδάκια ή η νηστεία, δηλαδή το κλείσιμο του τιμωρημένου μαθητή εντός του σχολείου κατά τη μεσημβρινή διακοπή και η απαγόρευση του τιμωρημένου να μεταβεί στο σπίτι του για φαγητό.

 Όλα αυτά ασφαλώς θᾳ χαρακτηρισθούν σήμερα σαν βάρβαρα και αντιπαιδαγωγικά.

Εδώ διακρίνονται και τα δυο παλιά σχολικά κτίρια

Αλλά με αυτά τα μέσα που ήσαν της εγκρίσεως των γονέων και της Πολιτείας, εφρονηματίζοντο οι ατίθασοι μαθητές για να εξελιχθούν αργότερα σε εκλεκτούς επιστήμονες, άριστους επαγγελματίες και γενναίους πολεμιστές, αυτούς που λίγα χρόνια αργότερα σκόρπισαν τη λευτεριά στους σκλαβωμένους αδελφούς της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Θράκης και των νησιών του Αιγαίου και κυνήγησαν τους Τούρκους μέχρι τα βάθη της Ανατολής.

Το σχολείο διέθετε και φυτώριο

Εκτός των τακτικών μαθημάτων, που όπως τονίστηκε πιο πάνω, συνεχίζονταν πρωί και απόγευμα, στους μαθητές παραδίδονταν και μαθήματα φυτεύσεως, καλλιέργειας και εμβολιασμού των δενδρυλλίων που ήταν υποχρεωτική σε όλους τους μαθητές.

 Στο μεγάλο περίβολο του πρώτου σχολείου που εξετείνετο από τον κεντρικό δρόμο Κριτσάς – Αγίου Νικολάου μέχρι το δρόμο της συνοικίας Παλαίμυλου, υπήρχε ένα ευρύχωρο αγροκήπιο στο οποίο εκαλλιεργούντο σπορεία ανθέων και δενδρυλλίων και ιδίως αμυγδαλιάς, τα οποία παραχωρούνταν στους κατοίκους για μεταφύτευση.

Εκεί λοιπόν στο αγροκήπιο αυτό παραδίδονταν απὀ τον αρμόδιο διδάσκαλο το μάθημα της καλλιέργειας και εμβολιασμού των δένδρων.

 Για να μάθουν και οι νεώτεροι πόσο απέδιδαν τα πρακτικά αυτά γεωργικά μαθήματα, σημειώνεται ότι απὀ τους μαθητές της Γ΄ στην οποία φοιτούσε τότε και ο Μιχαήλ Κοζύρης εκδότης της «ΑΝΑΤΟΛΗΣ», φυτεύτηκαν κατά το 1905 με την επίβλεψη του διδασκάλου Κων. Κοκκίνη τα κυπαρίσσια που υπάρχουν σήμερα έξω από το βυζαντινό ναό της Παναγίας της Κεράς.

Και μια πρωτοτυπία που δεν υπάρχει σήμερα ήταν το μάθημα της «Ωδικής» που περιελάμβανε κατά το πλείστον πατριωτικά άσματα παραδίδονταν από το διδάσκαλο Αναστάσιο Περάκη τη συνοδεία βιολιού.

Τότε όλοι οι απόφοιτοι του Διδασκαλείου, όπως ελέγοντο οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες, έπρεπε να ξέρουν υποχρεωτικά και βιολί.

 

Το πατριωτικό συναίσθημα και η ένωση της Κρήτης μετά της Ελλάδας

 Αλλά εκεί που διακρινόταν το πρώτο τούτο σχολείο ήταν η εξύψωση του πατριωτικού και θρησκευτικού αισθήματος των μαθητών του, απόδειξη ο υποχρεωτικός εκκλησιασμός κάθε Κυριακή και η πανηγυρική συμμετοχή στις πάσης φύσεως εθνικές εκδηλώσεις της εποχής. Ας υπενθυμίσουμε ένα μόνο γεγονός.

Ήταν ένα μεσημέρι του Μαΐου του 1905.

Τότε που με την ευκαιρία του κινήματος του Θερίσου συγκροτήθηκαν συλλαλητήρια σ’ όλες τις πόλεις και τις κωμοπόλεις της Κρήτης για την ένωση της Κρήτης μετά της Ελλάδος.

Παιδιά, μας είπαν οι δάσκαλοί μας, όταν χτύπησε το κουδούνι να σχολάσουμε. Τα απόγευμα δε θα κάνουμε μάθημα και να μην κρατάτε τα βιβλία, γιατί θα πάμε στον Άγιο Νικόλαο που θα γίνει συλλαλητήριο για την ένωση της Κρήτης με τη μητέρα Ελλάδα. Μόνο τα παιδιά της Α΄ τάξης που δε φορούν στιβάνια να μην έρθουν γιατί είναι αλάργο κι ο δρόμος έχει πολλές πέτρες.

«Οϊ κύριε, να ρθούμε θέλει» φώναξαν με μια φωνή όλα τα ξυπόλυτα παιδιά.

Κατά τις τρεις η ώρα ξεκινήσαμε συντεταγμένοι κατά τάξεις με τη σημαία του σχολείου μπροστά και τους δασκάλους Αναστ. Περάκη, Κων. Κοκκίνη, Γεωργ. π΄. Ν. Πάγκαλο και Ι. Πάγκαλο (τότε το σχολείο ήταν ακόμη τετρατάξιο] και ψάλλοντες το «Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη», το «Σε ψηλό βουνό σε ριζιμιό χαράκι», το «Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά», «Το λυγερό το κοφτερό σπαθί μου» και άλλα πατριωτικά άσματα της εποχής, φτάσαμε μετά δίωρο περίπου στην κατάμεστη από κόσμο που είχε αφιχθεί από όλα τα χωριά της περιοχής κεντρική πλατεία του Αγίου Νικολάου.

 Εκεί που είναι τώρα το μνημείο των πεσόντων ήταν μια μεγάλη εξέδρα , πάνω στην οποία ανέβαιναν και μιλούσαν οι ομιλητές.

Εμείς βεβαίως οι μαθητές της Κριτσάς που μας είχαν τοποθετήσει στο νότιο πεζοδρόμιο, εκεί που είναι τώρα το κατάστημα του Νικ. Παγκάλου, δεν πολυκαταλαβαίναμε και πολλά πράγματα από τα λεγόμενα, μόνο που κάθε τόσο φωνάζαμε, καθώς και όλος ο κόσμος της πλατείας «Ζήτω η Ένωση».

 Κατά το διάστημα των ομιλιών που κράτησαν αρκετή ώρα, ακούστηκαν και πολλές ντουφεκιές, αν και φώναζαν οι ομιλητές «μην πυροβολείτε και αν δεν γίνουν δεκτά τα αιτήματά μας θᾳ οργανώσουμε ένοπλο συλλαλητήριο».

Έτσι την απέκτησε την απελευθέρωση και την ένωσή της με την Ελλάδα η Κρήτη. Με συνεχείς επαναστάσεις και ένοπλες εξεγέρσεις μη διστάσας να αντιταχθεί ενόπλως ακόμη και εναντίον των Μεγάλων Δυνάμεων.

Μετά το συλλαλητήριο μάς άφησαν να κατεβούμε μέχρι την προκυμαία και ακολούθως συντεταγμένοι πάντοτε και τραγουδώντας τα πατριωτικά άσματα αναχωρήσαμε για την Κριτσά όπου φθάσαμε αργά το βράδυ κουρασμένοι μεν από την πεζοπορία των 20 και πλέον χιλιομέτρων μεταβάσεως και επιστροφής, αλλά ενθουσιασμένοι και υπερήφανοι για τη συμμετοχή μας στη μεγάλη αυτή πατριωτική συγκέντρωση που απέβλεπε στην Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Οι φονευθέντες Κριτσώτες κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το ότι από το σχολείο αυτό που κτίστηκε με προσωπική εργασία των κατοίκων πέρασαν 3-4 γενιές μαθητών, από παππούδες και πατεράδες μέχρι εγγόνια και δισέγγονα, αποδεικνύει την μεγάλη ιστορική δράση του.

Εκεί έμαθαν τα πρώτα γράμματα οι οπλαρχηγοί και οι επαναστάτες των τελευταίων Κρητικών Επαναστάσεων του 1896 και 1897 που αφού επυρπόλησαν τους τουρκικούς στρατώνες του Αγίου Νικολάου και ανάγκασαν τον τουρκικό στρατό να φύγει περίτρομος για τη Σπιναλόγκα, εξεστράτευσαν εναντίον του φρουρίου της Ιεράπετρας και στη συνέχεια πήγαν και πετσόκοψαν τους Τούρκους της Σητείας.

Εκεί στο φυτώριο αυτό των καλών χριστιανών και των γενναίων πατριωτών εδιδάχθησαν τα πρώτα γράμματα του αλφάβητου και οι πρώτοι Δήμαρχοι του τέως Δήμου Κριτσάς Νικ. Αποστολάκης, Ρούσος Αλέξης, Γεωργ. Πάγκαλος και οι πρώτοι πρόεδροι της Κοινότητας Ιωσήφ Πάγκαλος (Σταυρακοσίφης) Ηλίας Κοζύρης, (αυτός που έκαμε το ηρώο και το υδραγωγείο), Μιχ. Ταβλάς, Ιωαν. Σγουρός, Μόσχος Πόθος, Ιωσήφ Πάγκαλος, Εμμ. Τζανόπουλος, Γεώργ. Πάγκαλος κλπ.

Εκεί εφοίτησαν ο επί Κρητικής Πολιτείας βουλευτής Ιωσήφ Μπετούρας, ο Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Γεωργ. Πάγκαλος, ο κατ’ επανάληψιν βουλευτής Φλωρίνης Γεωργ. Τζώρτζης, ο επί σειράν ετών Νομάρχης Κοζάνης, Εδέσσης και Λασιθίου Ιωαν. Κοζύρης, ο καθηγητής Αμερικανικού Πανεπιστημίου Ιωάν. Τζώρτζης, ο Ιωάν. Ταβλάς Πρωτόδικης, οι Γυμνασιάρχες Παύλος Πάγκαλος και Εμμ. Ταβλάς και εκατοντάδες άλλοι εκλεκτοί επιστήμονες Γιατροί, Δικηγόροι, Καθηγητές, Μηχανικοί, Χημικοί, Διδάσκαλοι, αμφοτέρων των φύλων, Ειρηνοδίκες, Αγρονόμοι, Ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί και λοιπές εξέχουσες προσωπικότητες των γραμμάτων, του εμπορίου και των τεχνών.

Στο Σχολείο αυτό έμαθαν τα πρώτα γράμματα οι ήρωες πεσόντες στα πεδία των μαχών κατά τους βαλκανικούς πολέμους, τον Πρώτο Παγκόσμιο τοιούτο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία Κριτσώτες πολεμιστές, των οποίων τα ονόματα δίδομε επί τη ευκαιρία στη δημοσιότητα όπως αναφέρονται στα επίσημα βιβλία του Στρατολογικού Γραφείου προς ενημέρωση των νεωτέρων.

1) Ιωαν. Κ. Κλώντζας υπίλαρχος (διδάσκαλος)
2) Μιχ. Γ. Περάκης ανθυπασπιστής πεζικού
3) Γεωργ. Μ. Σκύβαλος λοχίας
4) Εμμαν. Γ. Κλώντζας λοχίας
5) Ιωαν. Εμμ. Δαβράδος λοχίας
6) Ιωαν. Μ. Κουτουλάκης λοχίας
7) Μιχ. Γ. Αλέξης λοχίας
8) Κων. Ι. Ταβλάς δεκανεύς (διδάσκαλος)
9) Εμμαν. Μ. Κλώντζας δεκανεύς
10) Δημ. Γ. Σκύβαλος δεκανεύς
11) Ιωαν. Μ. Ατσαλής δεκανεύς
12) Στερεός Ι. Κλώντζας δεκανεύς
13) Μιχ. Γ. κόκκινης εθελοντής
14) Μιχ. Μ. Ατσαλής στρατιώτης
15) Ιωαν. Μ. Ψίλλος στρατιώτης
16) Γεωργ. Κ. Αφορδακός στρατιώτης
17) Μιχ. Δ . Αφορδακός στρατιώτης
18) Κων. Μ. Τσαγκαράκης στρατιώτης
19) Ιωαν. Π. Σγουρός στρατιώτης
20) Εμμ. Ιω. Κερούλης στρατιώτης
21) Δημ. Κ. Κουτουλάκης στρατιώτης
22) Γεωργ. Μ. Τζιρής στρατιώτης
23) Μιχ. Εμμ. Τραντάς στρατιώτης
24) Νικολ. Εμμ. Μπρόκος στρατιώτης
25) Γεωργ. Μ. Πάγκαλος στρατιώτης
26) Εμμ. Πάγκαλος στρατιώτης
27) Γεωργ. Μ. Κλώντζας στρατιώτης
28) Αθαν. Μ. Κλώντζας στρατιώτης
29) Ιωαν Γ. Δαβράδος στρατιώτης
30) Ιωσήφ Εμμ. Ατσαλής στρατιώτης
31) Μιχ. Ιωαν. Κερούλης στρατιώτης
32) Ελευθέριος Μιχ. Μασσάρος στρατιώτης

Συνεχίζουμε με τα ονόματα των απωλεσθέντων στη Μικρά Ασία που σαν αιχμάλωτοι εξαφανίσθηκαν στη Μικρά Ασία οι οποίοι σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία είναι οι εξής:

1) Σταύρος Εμμ. Σημαιάκης δεκανεύς
2) Μενέλαος Γεωργ. Πάγκαλος δεκανεύς
3) Αθαν. Μ. Κλώντζας στρατιώτης
4) Νικολ. Γ. Καμπανός στρατιώτης
5) Μιχ.. Εμμ. Δετοράκης στρατιώτης
6) Γεωργ. Νικ. Κουτουλάκης στρατιώτης
7) Μιχ. Γ. Κουτουλάκης στρατιώτης
8) Νικολ. Γ. Κουτελάκης στρατιώτης
9) Γεωργ. Κ. Κόκκινης στρατιώτης
10) Στερεός Ι. Κατσούλης στρατιώτης
11) Δημ. Ι. Κουτουλάκης στρατιώτης
12) Εμμ. Ι. Ταβλάς στρατιώτης
13) Νικολ Εμμ. Παπαδούλης χωροφύλαξ

Αποβιώσαντες λόγω κακουχιών του Πολέμου:

1) Ιωάν. Μιχ. Τζώρτζης Ανθυπαστπστής πεζικού
2) Κων. Εμμ. Κουτάντος στρατιώτης
3) Νικολ. Εμμ. Σιγανός
4) Ιωαν. Μιχ. Ατσαλής
5) Εμμ. Γ. Μπροκάκης
6) Εμμ. Α . Αρχαύλης
7) Ιωαν. Εμμ. Κουτουλάκης
8) Κων. Ι. Λιανάς
9) Εμμ.Τραντάς
10) Πέτρος Μυλωνάκης
11) Στερεός Διαλυνάς
12) Γεωργ. Μ. Τζανόπουλος
13) Ιωαν. Μ. Ταβλάς
14) Εμμ. Λαθιωτάκης
15) Γεωργ. Δ. Κλώντζας

Σύμφωνα με τα ανωτέρω επίσημα στοιχεία κατά τους Βαλκανικούς πολέμους τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική εκστρατεία 32 Κριτσώτες έπεσαν στα πεδία των μαχών, 13 εξαφανίστηκαν στη Μικρά Ασία φονευθέντες προφανώς από τους Τούρκους κατά την οπισθοχώρηση και άλλοι 15 απεβίωσαν, συνεπεία των κακουχιών του πολέμου σύνολο δηλαδή 60 άνδρες έχασε η Κριτσά κατά την πολεμική περίοδο του 1912-22.

Δεν πιστεύουμε να υπάρχει άλλο χωριό όχι μόνο στο Νομό Λασιθίου αλλά σε ολόκληρη την Κρήτη με τόσο μεγάλο αριθμό φονευθέντων πολεμιστών.

Ας προστεθούν στους αριθμούς και ο τεράστιος αριθμός των τραυματιών και αναπήρων για να καταδειχθεί τι προσέφερε η αιωνίως αδικημένη και περιφρονημένη από το κράτος Κριτσά, στην πατρίδα κατά την δημιουργία της Μεγάλης Ελλάδος.

Και αφού αναφέραμε τα ονόματα των 60 φονευθέντων οπλιτών ας μνημονεύσουμε και τους Κριτσώτες Αξιωματικούς (μονίμους και εφέδρους) που έλαβαν μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Μικρασιατική εκστρατεία, με τον βαθμό που είχαν κατά την αποστρατεία τους.

1) Κων. Δαβράδος ταξίαρχος
2) Μιχ. Σγουρός ταξίαρχος
3) Γεωργ. Αποστολάκης συνταγματάρχης
4) Ιωαν. Αρχαύλης αντισυνταγματάρχης
5) Ιωαν. Πάγκαλος αντισυνταγματάρχης
6) Γεωργ. Δετοράκης αντισυνταγματάρχης
7) Μιχ. Κουτάντος σμηναγός
8) Εμμ. Μοδάτσος ταγματάρχης
9) Ιωάν. Κλώντζας ταγματάρχης
10) Ανδρέας Λιανάς ταγματάρχης
11) Ελευθέριος Πάγκαλος λοχαγός

Έφεδροι Αξιωματικοί:

1) Ιωάν. Ηλ. Κοζύρης λοχαγός (Δικηγόρος – Νομάρχης)
2) Εμμ. Ηλ. Κοζύρης υπολοχαγός (φοιτητής)
3) Μιχ. Ηλ. Κοζύρης (ανθυπολοχαγός) δημοσιογράφος
4) Ιωαν. Κ. Κλώντζας υπίλαρχος (διδάσκαλος) εφονεύθη στη μάχη της Κιουτάχειας
5) Εμμ. Ι. Ταβλάς υπολοχαγός πυροβολικού
6) Εμμ. Αντ. Τζώρτζης υπολοχαγός μηχανικού
7) Εμμ. Γ. Περάκης υπίατρος
8) Μιχ. Γ. Περάκης ανθυπασπιστής (εφονεύθη στη Μικρά Ασία)
9) Ιωάν. Μιχ. Τζώρτζης ανθυπασπιστής (απεβίωσε στη Μικρά Ασία)

Αξιωματικοί Χωροφυλακής:
1) Μιχ. Λιανάς συνταγματάρχης
2) Γεωργ. Μιαούλης ταγματάρχης
3) Νικ. Σημαιάκης μοίραρχος
4) Γεώργ. Μιγώμης ταγματάρχης
5) Νικ. Πάγκαλος ανθυπομοίραρχος

Το γεγονός ότι και οι τρεις πρώτοι μόνιμοι αξιωματικοί του πεζικού (Δαβράδος, Αρχαύλης Αποστολάκης) είχαν τραυματισθεί στα Μακεδονικό μέτωπο και ότι άλλοι τρεις έφεδροι έπεσαν στο μέτωπο της Μικράς Ασίας δίδουν μια εικόνα της δράσεως των 25 Κρτσωτών μονίμων και εφέδρων αξιωματικών της πανένδοξης εκείνης εποχής.

Ας με συγχωρήσουν οι αγαπητοί αναγνώστες γιατί εξέφυγα από το θέμα μου το πρώτο Σχολείο της Κριτσάς αλλ’ αφού η μοίρα τα έφερε ώστε μόνον εγώ από τους 25 αυτούς αξιωματικούς να βρίσκομαι ακόμη στη ζωή έπρεπε να μνημονεύσω τα ονόματα τους αφού και αυτοί υπήρξαν μαθητές του Σχολείου τούτου.

Ας θεωρηθούν οι γραμμές αυτές σαν ένα ταπεινό μνημόσυνο προς την ιερή μνήμη τους.

Όπως διαπιστώθηκε από τα δημοσιευθέντα προηγουμένως στοιχεία, το πρώτο σχολικό κτίριο της Κριτσάς που χτίστηκε κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας με προσωπική εργασία των κατοίκων και ήταν όπως έγραψε άλλοτε στην «ΑΝΑΤΟΛΗ» ο επί μακρά σειράν ετών Πρωθιερέας των Ανακτόρων και Γενικός Γραμματέας της Ιεράς Συνόδου Ζαχ. Λιανάς, από τα καλύτερα τότε διδακτήρια της Κρήτης είχε μια μεγάλη εθνική και πατριωτική ιστορία.

Σ᾽ αυτό έμαθαν τα στοιχειώδη γράμματα, οι επαναστάτες των τελευταίων Κρητικών Επαναστάσεων, οι αναλαβόντες την τοπική διακυβέρνηση των κοινών μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τον τουρκικό ζυγό, οι μετέπειτα μεγαλέμποροι του μικρού τότε Αγίου Νικολάου, και οι μετέπειτα διακριθέντες σε όλους τους κλάδους των επιστημών και των κρατικών αξιωμάτων.

 Εκεί στο πρώτο αυτό εθνικό φυτώριο εδιδάχθησαν οι 25 αξιωματικοί των μαχών και οι 500 και πλέον Κριτσώτες πολεμιστές των Βαλκανικών Πολέμων, του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και της Μκρασιατικής Εκστρατείας, το καθήκον τους προς την Πατρίδα.

Σ’ αυτό εφοίτησαν και οι πολεμιστές του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και της Εθνικής Αντιστάσεως κατά την περίοδο της εχθρικής κατοχής.

Το πρώτο σχολείο κηρύχτηκε διατηρητέο παραδοσιακό μνημείο

Τη μεγάλη αυτή δράση του ιστορικού τούτου σχολείου με την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική κατασκευή τα σιδερένια ψηλά παράθυρα, και το εξωτερικό διάζωμα, (γνώρισμα της τουρκοκρατίας), που δεν υπάρχει σε κανένα άλλο μέρος του Νομού, την ανεγνώρισε το Υπουργείο Παιδείας το οποίο με απόφαση του κατά το 1979 το ανακήρυξε σαν διατηρητέο παραδοσιακό μνημείο διάθεσε και περί τις 700.000 δρχ. για τη συντήρησή του.

Με το ποσό αυτό κατασκευάστηκε η τσιμεντένια πλάκα σε αντικατάσταση της εφθαρμένης εκ της πολυκαιρίας κεραμοσκεπούς οροφής, η οποία όμως βάσει του σχεδίου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας έπρεπε να καλυφθεί και πάλι με κεραμίδια για να μη χάσει την αρχική του μορφή το κτίριο.

Εν τω μεταξύ αφού τούτο δεν εχρησίμευε στο σχολείο το οποίο εστεγάζετο άνετα στα νέα μεγαλοπρεπή σχολικά κτίρια απεφασίσθη να παραχωρηθεί στην Κοινότητα για την δημιουργία βιβλιοθήκης ή ενός τοπικού μουσείου ειδών λαϊκής τέχνης.

Έτσι το 1980 με απόφαση του τότε Νομάρχη Γ. Λαμπρινάκου το παλιό κτίριο του πρώτου σχολείου παρεδόθη από την τότε διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου κ. Γεώργιο Περάκη στο τότε Κοινοτικό Συμβούλιο μαζί με το υπόλοιπο ποσό των 300.000 δρχ για την πλήρη αξιοποίηση του.

Ατυχώς ενώ έχουν περάσει από τότε τέσσερα ολόκληρα χρόνια,, όχι μόνο δεν πραγματοποιήθηκε τούτο, αλλά όπως μας επληροφόρησε ο εγγύς του κτιρίου τούτου διαμένων κ. Μιχ. Σημαιάκης, το πρώτα αυτό σχολείο στο οποίο έμαθαν γράμματα τέσσερις γενιές Κριτσώτες έχει μεταβληθεί σε ουρητήριο των διερχομένων.

Δεν γνωρίζω τι ακριβώς συμβαίνει.

Πάντως το κτίριο αυτό στο οποίο σύμφωνα με τις στατιστικές 14.000 μαθητές έμαθαν τα πρώτα γράμματα πρέπει το ταχύτερο να συντηρηθεί για να αποτελεί ένα ιστορικό μνημείο της κωμοπόλεως.

 Εάν πάλι δεν το χρειάζεται η Κοινότητα ας επιστραφεί στη Σχολική Εφορεία για να το χρησιμοποιήσει για τις εκπαιδευτικές ανάγκες.

Αφού η ξακουστή Κριτσά το μεγάλο αυτό Τουρκομάχο Καπετανοχώρι όπως το ανέγραψε κάποτε ο Στρατηγός Αλεξάκης με τις εκατοντάδες τους πολεμιστές του, τους 25 αξιωματικούς και τους 60 φονευθέντες άνδρες που προσέφερε στην πατρίδα κατά την ένδοξη δεκαετία του 1912-1922 δεν κατόρθωσε να αποκτήσει ακόμη ένα Γυμνασιακό κτίριο ούτε ένα αθλητικό γήπεδο, ας του παραχωρηθεί τουλάχιστον το κτίριο που έκτισαν πριν 128 χρόνια οι παλιοί Κριτσώτες για να στεγασθούν δυο τάξεις του σημερινού Γυμνασίου.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ανατολή» στις 25/06/1984 από τον Μιχαήλ Ηλ. Κοζύρη.

Επαναδημοσιεύθηκε στα ΚΡΙΤΣΩΤΙΚΑ ΝΕΑ του Συλλόγου Κριτσωτών Αττικής «Ο ΚΑΣΤΕΛΛΟΣ»:

τεύχος 24/ σελίς 7/2003,  τεύχος 25/ σελίς 12/2003,  τεύχος 26/ σελίς 12/ 2003, τεύχος 27/ σελίς 11/ 2003,  τεύχος 28/ σελίς 15/2004

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ:

1. To ανωτέρω άρθρο του αείμνηστου Μιχαήλ Ηλία Κοζύρη δημοσιογράφου κι εκδότη της ημερήσιας επαρχιακής εφημερίδας «ΑΝΑΤΟΛΗΣ», αποτελεί αναμφίβολα ένα ιστορικό ντοκουμέντο που αναφέρεται στην εποχή του.

2.  Βέβαια, σήμερα  2021, αν και έχουν περάσει σαράντα ένα χρόνια  το παλιό κτίριο του σχολείου παραμένει κλειστό και περιμένει την αξιοποίησή του. Πότε άραγε;

3. Αργότερα χτίστηκε το σημερινό μεγαλοπρεπές σχολικό κτίριο από το   δάσκαλο Ιωάννη Πεδιαδίτη.

4. Εκτός των ανωτέρω δασκάλων από τότε μέχρι σήμερα έχουν περάσει από το Δημοτικό Σχολείο Κριτσάς κάποιες εκατοντάδες αξιόλογων δασκαλισσών και δασκάλων, τους οποίους ελπίζουμε μελλοντικά να δημοσιεύσουμε τα ονόματά τους, για να τους θυμηθούμε εμείς οι μεγαλύτεροι και για την ιστορία.

Ο ΜΑΝΩΛΗΣ ΜΑΚΡΑΚΗΣ είναι δάσκαλος, προϊστάμενος
εκπαιδευτικών θεμάτων στη διεύθυνση Α/βάθμιας εκπαίδευσης
Λασιθίου και το παρακάτω απόσπασμα, δημοσιεύτηκε στο αξιόλογο
περιοδικό της Ν.Α. Λασιθίου "Αντιπαραθέσεις".

Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς το 1654 διακόπτεται οριστικά η άνθηση των γραμμάτων, γνωστή σαν Κρητική Αναγέννηση.

Μέχρι και την μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1821 ελάχιστα ήταν τα σχολεία που λειτούργησαν στην Κρήτη, κι αυτά μόνο στις μεγάλες πόλεις Ηράκλειο, Ρέθυμνο και Χανιά από τα τέλη του 18ου αιώνα.

Οι Τούρκοι κατακτητές ήσαν τελείως αρνητικοί σε κάθε προσπάθεια για πνευματική πρόοδο του πληθυσμού και ειδικά του Χριστιανικού.

Έτσι επικρατούσε μεγάλη αγραμματοσύνη και βαθύ πνευματικό σκοτάδι απλωνόταν σ' ολόκληρο το νησί.

 Οι ελάχιστοι που ήξεραν λίγη γραφή και ανάγνωση μάθαιναν τα λίγα "κολυβογράμματα" όπως τα έλεγα, στα μοναστήρια και στις εκκλησίες, από τα εκκλησιαστικά βιβλία Οκτώηχο και Ψαλτήρι, Επιστολές και Πράξεις των Αποστόλων που ήταν βέβαια γραμμένα σε γλώσσα αρχαΐζουσα, χωρίς καμμία μέθοδο διδασκαλίας με τη φροντίδα των ολιγογραμμάτων καλογέρων και των Παπάδων.

Η ανάγνωση περιοριζόταν στα παραπάνω εκκλησιαστικά βιβλία ελλείψει αναγνωστικών αλλά και γιατί βασικός σκοπός της μάθησης ήταν η προετοιμασία ιερέων και ψαλτών.

Τέτοια υποτυπώδη σχολεία λειτούργησαν μέχρι το 1850 στο νομό Λασιθίου στα μοναστήρια, Τοπλού, Φανερωμένης, Κρεμαστών, Αρετίου αλλά και στα χωριά Μίλατο, Κριτσά και Τζερμιάδων.

Το γεγονός της λειτουργίας σχολείων στα Μοναστήρια φαίνεται ότι δημιούργησε το θρύλο του Κρυφού Σχολειού.

Τα λίγα σχολεία που λειτουργούσαν στην Κρήτη το 1821 θεωρήθηκαν "κέντρα αποστασίας και πολέμου" από τους Τούρκους κατακτητές, έκλεισαν και οι δάσκαλοι καταδιώχτηκαν.

Ο πόθος όμως για λευτεριά και εκπαίδευση έμενε άσβεστος. Αρκετοί από τους γονείς που ποθούσαν να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα κατέφευγαν στους γραμματοδιδάσκαλους που κι αυτοί διέθεταν στοιχειώδεις μόνο γνώσεις της Ελληνικής γλώσσας. Επιτελούσαν όμως έργο Ιεραποστολικό - Εθνικό και η αμοιβή των περισσοτέρων δεν ήταν μεγαλύτερη από 100 γρόσια το μήνα - περίπου ένα σακκί αλεύρι ή είδη τροφίμων.

Στα περισσότερα χωριά η αμοιβή του δασκάλου ήταν "μια οκά μέλανος άρτου" και ονομαζόταν Δευτεριάτικα.

Κατά την περίοδο της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840) η διοίκηση της Κρήτης επέτρεψε και βοήθησε "όσον ήτο αναγκαίον εις τη σύστασιν αλληλοδιδακτικών σχολείων της γραικικής γλώσσης".

 Ο Μωχάμετ Αλή κατά την πρώτη του επίσκεψη στην Κρήτη (1833) παρακίνησε τα τοπικά συμβούλια να ιδρύσουν σχολεία, δηλώνοντας ότι "είναι δίκαιον η κυβέρνησις να σώσει τον λαόν της νήσου από την αμάθειαν και την απώλειαν και ότι να διαφωτίσει αυτόν με την γνώσιν και την μόρφωσιν".

Ένα τέτοιο σχολείο λειτούργησε στην Κριτσά αμέσως μετά την επανάσταση του 1821. Το σχολείο της Κριτσάς αναφέρεται από τον Κ. Κοζύρη στο ημερολόγιο του το 1832.

Πρώτος δάσκαλος ο Κριτσώτης Εμμανουήλ Π. Μιχ. Μπρόκος, Μπροκοδάσκαλος από το 1821 - 1836 και από το 1836-1848 ο Νικόλαος Αλέξης ή Καπετάνιος.

Διάδοχός του ο Εμμανουήλ Σαριδάκης από τις Κορφές Μαλεβιζίου που δίδαξε από το 1848-1863.

Επόμενος Δάσκαλος ο Ιωάννης Ν. Επιτροπάκης, Ιδρυτής του πρώτου Σχολείου Στοιχειώδους Εκπ/σης (αλληλοδιδακτικό σχολείο) από 1836-1885, με 4 τάξεις και μισθό 3-5 γρόσια από κάθε μαθητή.

(Το σχολείο σήμερα ανήκει στα αδέρφια Μανώλη και Αλέκο Διαλυνά, δίπλα στην Αγία Πελαγία).

Γιάννης Κ. Ταβλάς Συνταξιούχος δάσκαλος