Η ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ ΠΡΙΝ ΑΠΟ 70 ΧΡΟΝΙΑ!

 

Στην Κριτσά, οι πιθαράδες από το Θραψανό

Γυρνάμε πολλά χρόνια πίσω, όπου η εμφάνιση των πιθαράδων από το Θραψανό στην Κριτσά, αποτελεί σημαντικό γεγονός. Οι Κριτσώτες αλλά και από την ευρύτερη περιφέρεια είχαν την ευκαιρία να αντικαταστήσουν τα ραγισμένα και σπασμένα τους πιθάρια ή να αγοράσουν κι άλλα.

Το ερειπωμένο Θραψανιώτικο καμίνι  στα Σπηλιαρίδια

Περίμεναν και υπολόγιζαν πότε θα φτάσουν οι πιθαράδες από το Θραψανό, στο χωριό τους. Κι εκείνοι πιστοί στο ραντεβού τους αφού ήταν άλλωστε και το επάγγελμά τους, δεν τους λησμονούσαν.

Χωριά με αγγειοπλαστική παράδοση

Η αγγειοπλαστική έχει μακραίωνη παράδοση στην Κρήτη και περισσότερο ξεχώρισαν τα  χωριά Θραψανό Ηρακλείου, Μαργαρίτες Ρεθύμνου, όπου και συνεχίζεται έως σήμερα, αλλά και το κοντινό μας Κεντρί Ιεράπετρας, που όμως εδώ σταμάτησε προ πολλού. Γνωστή είναι η οικογένεια Κλώντζα με καταγωγή από την Κριτσά, με κύριο επάγγελμα του αγγειοπλάστη ,στο Κεντρί κατασκεύαζαν ποιοτικά σταμνιά (κουρούπες), που ανομπρούσαν, ώστε να κρατούν δροσερό το νερό. Βλέπετε τα ψυγεία δεν υπήρχαν ακόμη ή ήταν ελάχιστα.

Ο Κωστής Κλώντζας ήταν ο πρώτος από την οικογένεια που ξεκίνησε την αγγειοπλαστική και μάλιστα ψηλά στο Οροπέδιο του Καθαρού.

Κατά το Μιχάλη Κοκκίνη του Γεωργίου, όπως του έλεγε ο πατέρας του τα αγγεία που κατασκεύαζε (σταμνιά κλπ) δε διεκρίνοντο για την τεχνική και την ποιότητά τους. Αργότερα τα εγγόνια του άσκησαν το επάγγελμα του αγγειοπλάστη στο Κεντρί Ιεράπετρας όπου εγκαταστάθηκαν. Κύρια ασχολία τους ήταν η παραγωγή σταμνιών.

Τα πήλινα αγγεία καθημερινής χρήσης ,(πιθάρια, βρασκιά, γλάστρες, στάμνες (κουρούπες), λαγίνια, μαγκάλια κλπ πήλινα χρειασίδια), (βλέπε εικόνα),ήταν απαραίτητα σ' όλα τα νοικοκυριά μέχρι τη δεκαετία του 1950, οπότε άρχισαν να αντικαθίστανται από τα φτηνά βιομηχανοποιημένα γυάλινα και πλαστικά σκεύη.

Δύσκολη και για επιτήδειους, η δουλειά του πιθαρά.

Η κατασκευή των σταμνιών ,των πιθαριών αλλά και όλων των πήλινων αγγείων ήταν δουλειά δύσκολη αλλά και τέχνη για επιτήδειους κι έμπειρους τεχνίτες.

Ακολουθούσαν μια σειρά προεργασιών μέχρι να φτάσουν στην κατασκευή και στο ψήσιμο.

Ξεκινούσαν  να φτιάξουν τον κατάλληλο πηλό γιατί παλιά δεν υπήρχε έτοιμος. Ένα χώμα δεν ήταν αρκετό. Μπαίνουν δυό-τρία χώματα για να φτιάξεις τον φτιάξεις.

  Γι΄ αυτό έπαιρναν τα γαϊδούρια, έβαζαν  δυό κάσες απάνω και πήγαιναν για  χώμα. Συνήθως χρησιμοποιούσαν δέκα γαϊδουράκια και μάλιστα όλα αρσενικά!

Από δυο σημεία της Κριτσάς προμηθεύονταν το αργυλόχωμα.

Στη θέση Κόλυμπος, απέναντι από την εκκλησία Αγία Φωτεινή, νοίκιαζαν το χωράφι της χωριανής μας Διαμαντινής Μπρόκου-Κοκκίνη.

Επίσης άλλο ένα χωράφι από το οποίο προμηθεύονταν το αργυλόχωμα ήταν το χωράφι του Γεωργίου Κοκκίνη του Ιωάννου, δίπλα από το ιερό της Αγίας Παρασκευής στης Χανιώταινας.

Μάλιστα όταν ήρθαν για τελευταία χρονιά  την Κριτσά ,αποχαιρετώντας το Γιώργη Κοκκίνη του δώρισαν κι ένα πιθάρι διακοσίων οκάδων που χρησιμοποιούσαν σα δεξαμενή νερού για τις ανάγκες τους. Σήμερα το πιθάρι αυτό βρίσκεται σε αποθήκη του γιού του Μιχάλη Κοκκίνη, ένα ξεχωριστό κειμήλιο! (βλέπε φωτογραφία).

Προνόησαν δηλαδή από  κοντινές αποστάσεις να παίρνουν το χώμα και να το μεταφέρουν σύντομα στο καμίνι.

. Γνώριζαν καλά  τις περιοχές που είχαν κατάλληλο για τη δουλειά  τους χώμα και για να μην μετακινούν πολύ το εύθραυστο εμπόρευμα κατασκεύαζαν εκεί τα καμίνια τους.

Να πας τώρα πάνω στις πλαγιές, να βγάλεις τα αχινοπόδια με την πλούσια φούντα τους ,(είδος θάμνων κατάλληλων για προσάναμα γιατί δεν ήθελαν χοντρά ξύλα),  να τα κουβαλάς με τα ζώα και ν' ανάψεις φωτιά και να κάθεσαι όλη νύχτα και για δέκα μέρες να κοιτάς να ψηθούν, αυτή είναι δουλειά. Ενώ τώρα πατούμε το διακόπτη του ηλεκτρικού ,ζεσταίνεται το καμίνι και το πρωί έτοιμα!"

Τα αχινοπόδια επειδή είναι αγκαθωτοί θάμνοι τα φόρτωναν στα γαϊδουράκια με το λεγόμενο σκάλεθρο για να προστατέψουν τα χέρια τους. Άφθονα αχινοπόδια εύρισκαν στην τοποθεσία Αμπέλια Ταπών.

Αλλά ας δούμε την όλη διαδικασία.

Παλιότερα δεν υπήρχαν αυτοκίνητα γι’ αυτό βάζανε γαϊδούρια τα οποία γυρνούσαν γύρω-γύρω όπως τα αλώνια και το τρίβανε, ή υπήρχε ένα εργαλείο, ο κόπανος που λέμε, με το οποίο χτυπούσανε το χώμα  και γινόταν σκόνη. Μετέπειτα όταν άρχισαν να κυκλοφορούν τα αυτοκίνητα, το έριχναν  πάνω στο δρόμο και περνούσαν τα αυτοκίνητα και τριβόταν.

Μετά τη σκόνη, υπάρχουν ειδικές κάτι συσκευές, οι "κοσκινίστρες", όπου κοσκινιζόταν και γίνονταν σκόνη, πολύ ψιλό. Αφού κοσκινιζόταν κουβαλιόταν αυτή η σκόνη στο εργαστήριο, απλωνότανε κάτω και μαζί με άλλη ποσότητα  και άλλη ποιότητα χώματος, το οποίο το ανακάτευες μέσα σε μια στέρνα γινότανε ένας χυλός, κοσκινιζόταν και αυτός ο χυλός, το έβρεχαν μετά αυτό, το έριχναν μέσα και ανακατωνόταν και γίνονταν πια ο πηλός. Και από δω και πέρα έμπαινε πια στην διαδικασία του τροχού. Το έφτιαχναν στον τροχό, η οποία ισχύει ακόμα αυτή η διαδικασία με το χέρι. Τώρα, μετά έπρεπε να στεγνώσει..

 Όλη η διαδικασία δηλαδή ήταν: μια μέρα έβγαζες το χώμα, μια άλλη μέρα το έκανες σκόνη, την άλλη μέρα το κοσκίνιζες και την άλλη μέρα το ανακάτευες και έκανες πια τον πηλό. Μετά άρχιζες και έφτιαχνες, έμπαινε πια στο εργαστήριο η δουλειά. Έφτιαχνες τα σταμνιά. Τα παλιά τα καμίνια έβαζαν περίπου χίλια σταμνιά μέσα. Έπρεπε να φτιάξει ο αγγειοπλάστης χίλια σταμνιά, να στεγνώσουν, μετά έπρεπε να τα καμινιάσεις, έφτανες δηλαδή στο φούρνισμα.

Μια μέρα έπρεπε οι εργάτες να ασχοληθούν με αυτό. Να τα βάλουν μέσα στο καμίνι, ένα-ένα και φυσικά όλη τη νύχτα έπρεπε να το ψήνεις. Μετά τέλειωνε πια η διαδικασία, γινόταν το ξεκαμίνιασμα, και γινόταν αυτό που λέμε το ζωγράφισμα, το στόλισμα, το "πλούμισμα", όπως λέγεται αλλιώς. Με ασβέστη γινόταν.

Τώρα έχει αλλάξει η διαδικασία, τώρα αυτά είναι διαφορετικά. Αυτά είναι τώρα δυό φορές ψημένα, μια φορά ψήνεται το πήλινο, ζωγραφίζεται και ξαναψήνεται με τα χρώματα, που είναι πυροχρώματα πια.

Η «βεντέμα»

Η  εποχιακή μετακίνηση και παραμονή των πιθαράδων σε κάποιο μέρος της Κρήτης, λεγόταν «βεντέμα»  που άρχιζε γύρω στις 20 Μαΐου, (περίμεναν να καλοκαιρέψει), ενώ η επιστροφή μέσα του Σεπτέμβρη,(πριν πιάσουν οι βροχές). Η μετακίνηση αυτή γινόταν απόλυτα οργανωμένα, κατά ομάδες ή όπως τα λέγανε "τακίμια"  Το τακίμι ήταν εξαμελής ομάδα και το αποτελούσαν:

Ο "Mάστορας" με τους "Πουργούς" του δηλαδή, το Σοτομάστορα, τον Τροχάρη που έκανε και τον Καμινάρη, τον Ξυλά, το Χωματά και τον Κουβαλητή.

Η άφιξη των Θραψανιωτών στα Σπηλιαρίδια

Στο χωριό μου την Κριτσά και στη θέση Σπηλιαρίδια (Τσικαλαριά), όπου υπάρχουν ακόμη και σήμερα τα ερείπια καμινιού, έρχονταν πριν πολλά χρόνια τεχνίτες από το Θραψανό που ενθυμούμαι καλά την άφιξη και την παραμονή τους.

 Ως περίεργα μαθητούδια φτάναμε ως εκεί για να παρακολουθήσουμε από κοντά τι γινόταν. Με καλοσύνη μάς υποδέχονταν οι φιλοξενούμενοι της γης μας, κερνώντας μας  και με καμιά καραμέλα!

Εδώ, λοιπόν μετέφεραν το χώμα και τα αχινοπόδια, που αναφέραμε παραπάνω κι αντλούσαν μπόλικο νερό από το κοντινό πηγάδι  το γνωστό για τους Κριτσώτες, «πηγάδι του Νικηφόρου», για τις ανάγκες της παραγωγής τους.

Οι Κριτσώτες αλλά και τα γύρω χωριά –όπως αναφέραμε- περίμεναν πως και πώς να έρθουν κάθε χρόνο για να εφοδιαστούν με πιθάρια που κατασκεύαζαν οι άριστοι τεχνίτες, Θραψανιώτες.

 Βλέπετε την εποχή εκείνη το λάδι, το σιτάρι, το παξιμάδι (καύκαλο) που οι ίδιοι ζύμωναν στους πάνω από εικοσιπέντε ξυλόφουρνους του χωριού, αποθηκεύονταν σε πιθάρια.

Ξεκινούσε η δουλειά

Εκείνοι αφού κατασκήνωναν και έφτιαχναν το πρόχειρο νοικοκυριό τους ξεκινούσαν τη δουλειά. Πρώτα πρώτα  επισκεύαζαν το παλιό καμίνι ή έφτιαχναν νέο.

Στη συνέχεια έπαιρναν το χώμα και τα ξύλα που χρειάζονταν και ύστερα από δουλειά αρκετών ημερών έφτανε η μέρα του ψησίματος και στη συνέχεια τα έβγαζαν από το καμίνι και ήταν τώρα έτοιμα για πώληση.

Ένα μεγάλο αριθμό πιθαριών τους, πουλούσαν επί τόπου σε Κριτσώτες, αλλά  και σε  άλλους κατοίκους της περιοχής. Τα υπόλοιπα έπρεπε να φορτωθούν προσεκτικά και να πουληθούν γυρίζοντας  άλλα χωριά.

Ο κάθε ένας από το τακίμι διέθετε και από ένα ζωντανό, συνήθως γαϊδούρι για τις απαιτήσεις της βεντέμας. 

Η περιπέτεια της  πούλησης

Η διαδικασία πώλησης για τα πιθάρια και τα άλλα χρειασίδια ήτανε πολύ δύσκολη και επίπονη.

Η μεταφορά των πιθαριών

Αρχικά τα φόρτωναν στο σωμάρι του γαϊδάρου που το είχανε στο έδαφος και έδεναν πάνω τα πιθάρια ή και τα άλλα χρειασίδια, ενώ για να μη χτυπήσουν μεταξύ τους και σπάσουν έβαζαν θύμους, αγγουδούρους και άλλα κλαδιά για προστασία.

Εν συνεχεία όπως ήτανε το σωμάρι φορτωμένο το πιάνανε δυό-τρείς μαζί και τα βάζανε πάνω στο ζώο και μετά έδεναν τους καπλοδέτες.

Η στραθειά ήταν έτοιμη αλλά μόλις είχε αρχίσει η περιπέτεια της "πούλησης".

            Δεκάδες είναι οι ιστορίες γύρω από τις στραθιές και τις δυσκολίες των, καθώς έπρεπε να διασχίζουν μεγάλες αποστάσεις με τα ζώα φορτωμένα, να περνούν μέσα από τα στενά σοκάκια των χωριών με κίνδυνο να σπάσουνε τα πιθάρια από τους τοίχους. Γνωστό είναι το «Όλοι, φοβούνται το Θεό και οι Θραψανιώτες τον τοίχο»!

Όλα άλλαξαν και συνεχίζουν να αλλάζουν

Σήμερα τέτοιους περιοδεύοντες αγγειοπλάστες δε συναντάμε πια. Στις μέρες μας η αγγειοπλαστική γίνεται σε μόνιμες στέγες με σύγχρονα καμίνια, ηλεκτρικά κι άλλα βοηθητικά μηχανήματα.

Από τα πανάρχαια χρόνια  τα χωριά μας είχαν απίστευτο πλήθος και ποικιλία κεραμικών .Στα νεότερα χρόνια όμως  οι χωρικοί, θέλοντας να απαλλαγούν από αυτά  και με την πίστη ότι ακολουθούν τον πολιτισμό κι εκσυγχρονίζουν τη ζωή τους, τα πούλησαν αντί πινακίου φακής ,στους έξυπνους γυρολόγους παλιατζήδες, τους κάθε λογής άρπαγες.

Παρ’ όλα αυτά, υπήρξαν  χωρικοί που μολονότι δε  γνώριζαν για τους λαογραφικούς θησαυρούς που έκρυβαν στα σπίτια τους και παρά την αδιαφορία της πολιτείας να τα προστατεύσει,  διατηρούνται ακόμη στα χωριά μας αρκετά πολύτιμα κεραμικά.

Να κλείσουμε με την επισήμανση ότι τα πήλινα αγγεία κυρίως τα πιθάρια ,μικρά και μεγάλα, τα χρειαζόμαστε και σήμερα  αλλά για άλλη χρήση. Κοσμούμε τις αυλές και τους κήπους των σπιτιών μας.

Βλέπετε όλα άλλαξαν και συνεχίζουν να αλλάζουν και μαζί τους χάθηκε και ο παραδοσιακός τρόπος του αγγειοπλάστη!