Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ

 

Ο Πύργος στην Αμπέλλα σαν…. παραμύθι!

Η Κριτσά -ως τοποθεσία, με το ανθρώπινο δυναμικό της και την ιστορική παρακαταθήκη της- είναι ένα χωριό με προοπτική, όπως φαντάζει στα μάτια μου. Αρκεί κανείς να «συναντήσει», να ανακαλύψει, να αγαπήσει, να πονέσει, να ονειρευτεί, να θελήσει να αποδείξει… μέσα σε αέναο κύκλο με εναλλασσόμενη ροή.     

Γιάννης Κ.Ταβλάς

Τα τοπωνύμια και η σημασία τους

Τοπωνύμιο σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξης σημαίνει το όνομα ενός τόπου.

Τα τοπωνύμια αποτελούν ένα κομμάτι της ιστορίας και του πολιτισμού μας, τα οποία είναι άρρηκτα δεμένα με την ιστορία του κάθε τόπου.

Η ιστορική επίσκεψη στον Πύργο του Giuseppe Gerola (1900-1902), με έναν άνδρα της Κρητικής Χωροφυλακής, ανεβασμένοι στην οροφή του.

                                                            Ο Πύργος το 2021
«….Τα τοπωνύμια, όταν ερμηνεύονται και ετυμολογούνται σωστά, μας αποκαλύπτουν ως ένα βαθμό, καθώς είναι γνωστό τις ιστορικές περιπέτειες ενός τόπου.

 Η σημασία τους για την Ιστορία, τη Γλωσσολογία και τη Λαογραφία έχει υπογραμμιστεί επανειλημμένα από διακεκριμένους Έλληνες και ξένους επιστήμονες, αρκεί μόνο να υπενθυμίσουμε εδώ την κλασική πια φράση του Α. Μηλιαράκη, ότι τα τοπωνύμια μοιάζουν με «επιγραφάς γεγλυμμένας επί του εδάφους» .

 Κυρίως όμως η μελέτη των τοπωνυμίων περιοχών που «ευρίσκονται εκτός της ακτίνος των διαφερόντων των χρονογράφων», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο καθηγητής Διον. Ζακυνθινός, υποβοηθάει σημαντικά το έργο της ιστορικής έρευνας.

            Ανέκαθεν οι κάτοικοι ενός τόπου έδιναν για κάθε περιοχή, ένα όνομα. Διαφορετικά θα ήταν σχεδόν αδύνατη η οποιαδήποτε συνεννόηση μεταξύ τους όσον αφορά τον προσδιορισμό της συγκεκριμένης περιοχής .

            Τα τοπωνύμια μας δίνουν πληροφορίες ιστορικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, τοπογραφικές, γεωγραφικές, εθνολογικές, λαογραφικές, γι΄ αυτό και είναι αναγκαία η μελέτη τους.

Διάφοροι είναι οι λόγοι που συνετέλεσαν στο να πάρει κάθε τοποθεσία το όνομά της.

Η φύση του εδάφους, το χρώμα, το σχήμα, η χρήση του, ποικίλα κτίσματα, φυτά και δέντρα που ευδοκιμούν, ζώα που συχνάζουν, παραδόσεις, ακόμη και οι ιδιοκτήτες ενός τόπου δίνουν το όνομά τους σ΄ αυτόν.

Σ΄ άλλες τοποθεσίες είναι δύσκολο ή αδύνατο να βρούμε την προέλευση του ονόματός τους, γιατί με την πάροδο του χρόνου αλλοιώθηκαν.

Aπό την άποψη αυτή εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και το τοπωνύμιo της  «Αμπέλλας» στην Κριτσά.

Φτιάχνεται ο Πύργος στην Αμπέλλα

Ανηφορίζοντας από την Παναγία Κερά μέσω του χωμάτινου δρόμου προς το χωριό και λίγο πριν βγεις στον Κεντρικό δρόμο προς την Αρχαία Λατώ και το παλιό νεκροταφείο, στο δεξί σου χέρι αντικρίζεις τον επονομαζόμενο Πύργο της Αμπέλλας.

Στην κορυφή ενός χωμάτινου λοφίσκου βρίσκεται  ένα θολωτό οίκημα σε σπηλαιώδη μορφή και σε καλή σχετικά κατάσταση.

Δε γνωρίζουμε και ούτε διεσώθησαν κάποια σημαντικά στοιχεία για την ύπαρξή του.

Πάντως με σιγουριά μπορούμε να δεχτούμε ότι χτίστηκε επί Ενετοκρατίας.

Η Κριτσά βρίσκεται υπό την Ενετική Κατοχή

Η σημερινή εικόνα της περιοχής του Πύργου, δεν έχει καμία σχέση με εκείνη της Ενετοκρατίας, αλλά και μέχρι μια πεντηκονταετία από σήμερα.

 Ο απέραντος αμπελώνας, μετά το νόμο που σου έδιδε τη δυνατότητα να ξεριζώνεις το αμπέλι σου και να παίρνεις επιδότηση,  μετατράπηκε  σ’ ένα μεγάλο ελαιώνα.

Ας φανταστούμε όμως τι συνέβη πριν μισό αιώνα περίπου.

Ο Ενετός διοικητής της Κριτσάς και της ευρύτερης επαρχίας είχε στο μεγαλοπρεπές αρχοντικό του, (Ψηλά Αρχοντικά), άφθονο Κριτσώτικο λάδι, τυρί ,κρέας από το Καθαρό όμως μεγάλη επιθυμία του ήταν  να έχει στο τραπέζι του και τον οίνο για τον ίδιο και τους πολυπληθείς επισκέπτες και φίλους του.

Υποχρέωσε λοιπόν  τους άνδρες της Κριτσάς να φυτέψουν και να καλλιεργήσουν  τη μεγάλη αυτή έκταση με αμπέλια.

Σύντομα η Κριτσά απέκτησε ένα τεράστιο αμπελώνα με μεγάλη παραγωγή.

Οι Κριτσώτες όμως ήθελαν κι αυτοί να γευτούν τα σταφύλια και κρυφά  εξορμούσαν στο αμπελώνα.

Αγανακτισμένος ό Διοικητής βγάζει φιρμάνι ,ότι όποιος συλλαμβάνεται να κλέβει τα σταφύλια θα οδηγείται στη φυλακή.

Μάταιες όμως οι απειλές, οι Κριτσώτες συνέχιζαν τις αρπαγές.

Τότε πήρε τη απόφαση να κατασκευάσει ένα πύργο-βίγλα σ’ ένα τέτοιο σημείο που οι φύλακες να ελέγχουν τους κλέφτες.

Επειδή η περιοχή ήταν επίπεδη έπρεπε να κατασκευαστεί όμως ,ένας λόφος.

Φαντάζομαι τους επιταγμένους Κριτσώτες να κουβαλούν όλη μέρα και για πολλές μέρες με ράσινα τσουβάλια ή με κόφες το χώμα από τον κάμπο της Κριτσάς.

 

 Μέρα με τη μέρα ψήλωνε ο λόφος και έτοιμος πια έχτισε τον πύργο-φυλάκιο-βίγλα-παρατηρητήριο.

Στη συνέχεια, εγκατέστησε μόνιμους φρουρούς-παρατηρητές και μόλις κάποιος πλησίαζε έριχναν για εκφοβισμό και καμιά ομοβροντία.

Τα χρόνια πέρασαν, οι κατακτητές έφυγαν και ο μεγάλος αμπελώνας μοιράστηκε σε Κριτσώτες.

 Εκείνοι συνέχισαν την καλλιέργειά του και όπως προαναφέραμε άντεξε μέχρι που μετετράπη σε ελαιώνα.

Κατά τους νεότερους χρόνους την εποχή της λειτουργίας της αγροφυλακής ,ο αγροφύλακας από εδώ ψηλά επιτηρούσε την περιοχή σε μεγάλη έκταση.

Η Θέση υψηλή και η επίβλεψη σίγουρη! Συχνά ακουγόταν η μουζίκα, (βούκινο) του έως πέρα μακριά.

Πιθανολογείται ότι  ο Πύργος ήταν ένα σημείο ελέγχου όλης της περιοχής, καθώς λόγω θέσης ήταν πέρασμα.

Ο πύργος από τον τεράστιο αμπελώνα που ήταν γύρω του, πήρε και το όνομα του.

 Έτσι ακόμη και σήμερα, όταν λέμε Αμπέλλα, ο νους μας τρέχει στον Πύργο και όχι βέβαια στα αμπέλια, που δεν υφίστανται πια.

Ο περήφανος Πύργος έμεινε «ζωντανός» τόσα χρόνια  και θα μένει και στο μέλλον, αν βέβαια τον φροντίσουμε ώστε να αντέξει στις καιρικές συνθήκες.

Κάποιες πρόχειρες κατασκευές στους πρόποδες του πύργου,  καλόν θα ήταν να μην υπήρχαν.

Επίσης μια περίφραξη του λόφου, βελτίωση του αγροτικού δρόμο και κάποιες πινακίδες σε  εμφανή σημεία  θα  οδηγούσαν  τους επισκέπτες τουλάχιστον της Παναγίας Κεράς, μέχρι εκεί.

Τελευταία, ο Πολιτιστικός Σύλλογος της Κριτσάς, δια του Προέδρου του κου Μιχάλη Αλέξη ,πραγματοποιήθηκε ο απαραίτητος καθαρισμός.

Κάτι βεβαίως που οφείλουμε να κάνουμε κάθε χρόνο, (λόγω βλάστησης και όχι μόνο) και να τον φροντίζουμε κα να τον διατηρούμε, ως ένα ακόμη ιστορικό στοιχείο του όμορφου χωριού μας.

Βίγλες στην Κρήτη

 Όταν οι Ενετοί κατέλαβαν την Κρήτη, βρήκαν, κάποια φρούρια και οχυρά έτοιμα από τους προηγούμενους κατακτητές, κυρίως από τους Γενουάτες και τους Βυζαντινούς.

Εκτός αυτών φυσικά κατασκεύασαν και τις δικές τους επιβλητικές κατασκευές για να σιγουρέψουν την κυριαρχία τους στο Νησί.

 Εκτός από τα μεγάλα κάστρα και φρούρια οι Ενετοί κατασκεύασαν και εκτεταμένο δίκτυο βιγλών για να επιτηρούν τα μεγάλα σε έκταση παράλια της Κρήτης.

Οι βίγλες είναι κυκλικοί πύργοι, κτισμένοι στα ακρωτήρια του νησιού, για παρατήρηση του πελάγους.

            Βίγλες βέβαια υπήρχαν στην Κρήτη και από τη Βυζαντινή περίοδο, αλλά οι πληροφορίες για αυτές, είναι λιγοστές.

 Χρησιμοποιώντας τη φωτιά οι «Βιγλάτορες» έστελναν τα σήματα στις άλλες βίγλες και στα μεγάλα φρούρια όταν κάτι ύποπτο έπεφτε στην αντίληψή τους.

Σε περίπτωση λοιπόν εχθρικών επιδρομών, πειρατικών επιθέσεων ή και εξεγέρσεων των ντόπιων, άναβαν φωτιές και έτσι μεταβίβαζαν μηνύματα μεταξύ τους και ειδοποιούσαν ή μία σκοπιά την άλλη, αφού οι βίγλες (φρυκτωρίες) και οι άλλες οχυρές θέσεις και φρούρια χτίστηκαν όπως είπαμε σε συγκεκριμένες θέσεις, ώστε να υπάρχει οπτική επικοινωνία και να μεταφέρονται έτσι τα μηνύματα.

 Το 1573 η Βενετία είχε σχεδιάσει να κτίσει πολλές βίγλες σε αποστάσεις που να έχουν οπτική επαφή η μία με την άλλη.

 Ειδικά την τελευταία δεκαπενταετία της κυριαρχίας τους στην Κρήτη, αναγκάστηκαν να αναδιοργανώσουν το υπάρχον δίκτυο σκοπιών, εξαιτίας της επερχόμενης Τούρκικης Απειλής..

Αυτό επιχειρήθηκε το 1633 από τον Conte Nicola Gualdo de Priorati κατ εντολή του γενικού προβλεπτή Lorenzo Contarini.Ο Gualdo περιγράφει στην έκθεση του προς τον Contarini, η οποία αποτελούταν από τέσσερα τμήματα , ένα για κάθε διαμέρισμα (teritorio) της Κρήτης, τις θέσεις των σκοπιών.

Στην έκθεση αυτή απαριθμούνται 134 θέσεις βιγλών.

 Βλέπουμε λοιπόν πως και οι Ενετοί χρησιμοποίησαν τις βίγλες εκτεταμένα για να διαφυλάξουν τα εδάφη που είχαν κατακτήσει.

Το νησί της Κρήτης ήταν για αυτούς πολύ σημαντική θέση εξαιτίας της γεωγραφικής θέσης και έτσι έπρεπε να ληφθούν οπωσδήποτε τα κατάλληλα μέτρα, με την κατασκευή των φρουρίων και των σκοπιών βιγλών που αναφέραμε παραπάνω.

Άλλε βίγλες στην περιφέρεια Κριτσάς

Για την περιφέρεια της Κριτσάς αναφέρονται τα εξής και που αφορούν το χωριό μας:

1.  Στην Κριτσά Μεραμπέλλου δυτικά από το χωριό υπάρχουν τα ερείπια ενός φρουρίου με πολύ ισχυρούς διπλούς τοίχους πάνω σε ένα απότομο ύψωμα.

 Είχε κάθετα διαχωριστικά ανά τακτά διαστήματα γεμισμένα με μικρές αδούλευτες πέτρες.

 Πιθανώς να είχε κτισθεί κατά την πρώιμη ενετοκρατία γύρω στο 13ο αι. Σήμερα οι χωρικοί ονομάζουν αυτά τα ερείπια Κάστελλο.

2.  Οι σκοπιές που θα αναφέρουμε πιο κάτω, υπήρξαν κατά την τελευταία φάση της ενετοκρατίας (1633).

Δυστυχώς δεν διασώζονται σήμερα, απλά γνωρίζουμε τις θέσεις στις οποίες βρίσκονταν.

Απλά κάποια τοπωνύμια μπορεί να σώζονται μέχρι και σήμερα. α)Βρωμολίμνη:

Βίγλα σε ύψωμα της περιοχής Βαθύ, σε απόσταση τεσσάρων μιλίων από το Καστέλλι Μεραμπέλλου.

Η φρούρηση ήταν εικοσιτετράωρη και την εκτελούσαν έξι άνδρες από τις Κριτσές.

Τη νύχτα οι τρεις από αυτούς οπλισμένοι με πυροβόλα όπλα κατέβαιναν στην παραλία, σε σημεία από όπου μπορούσαν να έχουν αμοιβαία ορατότητα με την κυρίως σκοπιά ώστε να επιτηρούν καλύτερα την ακτή.

 Σήμερα το τοπωνύμιο Βρωμολίμνη σώζεται σε τοποθεσία κοντά στο μικρό ναό του Αη Γιώργη του Τραγοπιάστη, βορειοδυτικά από το σημείο όπου οι αποστάσεις και η περιγραφή τοποθετούν τη βενετσιάνικη βίγλα.

 Επίσης διατηρείται το τοπωνύμιο Βαθύ στην κατάφυτη από ελιές γειτονική κοιλάδα. Οι Κριτσές λέγονται Κριτσά.

 Η παραλία κάτω από τη Σκοπιά που αναφέρεται στην περιγραφή, λέγεται Καραβοστάσι και είναι εκείνη στην οποία εκβάλλει ο Ιστρώνας ποταμός.

β)Μαρδάτι

 Τοποθεσία από την οποία είναι ορατό το Καστέλλι του Μεραμπέλου .

            Η φρούρηση ήταν εδώ εικοσιτετράωρη και την εκτελούσαν τέσσερις άνδρες από την Κριτσά.

 Η σκοπιά ήταν εφοδιασμένη με mascolo. Λέξη βενετσιάνικη και δηλώνει σιδηρά κατασκευή που γεμίζει μπαρούτη και ηχεί ως όπλο πολύ πριν το 15ο αιώνα.

Είχε άλλωστε δημιουργηθεί ,για να μεταβιβάζει τα σήματα συναγερμού από τις παράκτιες βίγλες στο πολυάνθρωπο χωριό της Κριτσάς, όπου είχε οπλιστεί μια εκατονταρχία 96 κατοίκων για περίπτωση ανάγκης.

Το τοπωνύμιο Μαρδάτι σώζεται μέχρι σήμερα , σε ύψωμα στις παρυφές του βουνού Θύλακας. Στην ίδια θέση υπάρχει ομώνυμος συνοικισμός με αρκετούς κατοίκους που υπάγεται στην κοινότητα Κριτσάς

Αναφορές των κατοίκων της περιοχής λένε ότι παλαιότερα το βουνό θύλακας ονομαζόταν Φύλακας και αργότερα με τα χρόνια μετονομάστηκε σε Θύλακας.

Η αρχική ονομασία «Φύλακας» πιθανότατα να οφείλεται στο ότι το βουνό ήταν θέση εποπτείας των γύρω περιοχών, κάτι που υποδηλώνει ίσως και την ύπαρξη της Ενετικής βίγλας στην περιοχή.

Γιάννης Κ.Ταβλάς